Fundamentalizm religijny to wiele religii

„ … fundamelistami są osoby, które wierzą, że są w posiadaniu prawdy, czyli uważają, iż nauka, jaką głoszą, jest prawdziwa, nienaruszalna, pochodzi z góry i obowiązuje wszystkich.” ^1[1]

Najczęściej pojęcie fundamentalizmu kojarzone jest z islamem. Słownik Wyrazów Obcych podaje jednak następującą definicję fundamentalizmu: „dosłowna wierność doktrynie, zwłaszcza religijnej, politycznej; rygorystyczne przestrzeganie jakichś zasad, norm”^{2 [2]} , natomiast Władysław Kopaliński definiuje fundamentalizm jako „zachowawczy ruch religijny”.^{3 [3]} Jak wynika z tych definicji, nie należy ograniczać pojęcia fundamentalizmu (w sferze religii) jedynie do islamu. Postawy fundamentalistyczne można bowiem odnaleźć we wszystkich ruchach religijnych. Mianem fundamentalizmu religijnego można zatem określić postawę, która nacechowana jest konserwatyzmem i bezkompromisowym przestrzeganiem zasad danej religii. Paradoksalnie można więc stwierdzić, iż fundamentalizm pojawia się tam, gdzie toczą się dyskusje i spory dotyczące podstawowych zasad religii i ich interpretacji lub tam, gdzie podejmowane są próby określenia tożsamości jakiejś religii, zwłaszcza w obliczu zmian zachodzących w świecie.

Europa jest miejscem, z którego można dostrzec trzy fundamentalizmy: chrześcijański, żydowski i islamski.

W świecie Zachodu, gdzie panuje indywidualizacja religii, struktury państw oddzielone są od sacrum. Inaczej sytuacja przedstawia się w świecie islamu. Być może dlatego pojęcie fundamentalizmu kojarzone jest najczęściej właśnie z tą religią.

Charakter władzy w państwie muzułmańskim jest bardzo odmienny od modelu władzy panującego w świecie zachodnim. W islamie bowiem, inaczej niż w kulturze zachodu, nie istniało jednoznaczne rozgraniczenie pomiędzy sferą religijną a świecką. Zakres władzy w państwie muzułmańskim można określić jako pewnego rodzaju kompilację kompetencji europejskiej władzy świeckiej oraz sakralnej.

Podstawą wiary islamu jest święta księga – Koran – zawierająca wszystkie najważniejsze zasady doktrynalne tej religii. Ich rozwinięciem i uzupełnieniem jest sunna (Tradycja), składająca się z hadisów, czyli opowieści o czynach, gestach i słowach Proroka Muhammada. Koran i sunna stały się źródłem prawa i teologii islamu. W Koranie zawarte są zatem dogmaty islamu, przepisy dotyczące oddawania czci Bogu, przepisy obyczajowe oraz przepisy prawne. Jest to prawda objawiona, zatem nie podlega reinterpretacji i należy przyjmować ją w pierwotnej formie. Każda ingerencja i próba jakiejkolwiek zmiany jest ingerencją w słowo objawione. Jest więc obrazą Allaha. Jak zatem widać wszystkie dziedziny życia podporządkowane są religii. Muzułmanin wierzy, iż islam jest prawdą objawioną, potwierdzoną boskim autorytetem. Dlatego należy islam szerzyć i narzucać innym, nawet wbrew ich woli, ponieważ tylko powszechne wprowadzenie islamu we wszystkich dziedzinach umożliwi stworzenie idealnego systemu na ziemi, a więc sposób życia zgodny z boskim objawieniem. Ujawnia się tu więc olbrzymie pole do kształtowania się i szerzenia postawy fundamentalistycznej.

Fundamentalizm islamski, jaki dziś znamy, ma swoje korzenie na początku dwudziestego stulecia: „W 1928 r. Hasan al-Banna założył w mieście Isma’ilijja pierwsze znaczące ugrupowanie fundamentalistyczne – Bractwo Muzułmańskie.”^{4 [4]} Pierwszym państwem fundamentalistycznym stał się Iran u schyłku lat 70. Doszło do tego w wyniku rewolucji, której podstawy stworzyli muzułmańscy ideolodzy o zachodnim wykształceniu, tacy jak: Ali Szari’ati, czy Dżalal Ale Ahmad. Znali oni doskonale realia zarówno świata zachodniego, jak również arabskiego. Zarysowali różnice między tymi dwoma światami, które dały ostry kontrast. Należy przy tym pamiętać, iż współczesne państwa islamskie przez długi okres czasu znajdowały się w sferze wpływów państw należących do kultury Zachodu. Traktowane były w sposób, który można określić jako „gospodarkę rabunkową”, czyli przede wszystkim jako zaplecze Zachodu. Doprowadziło to do zubożenia terenów muzułmańskich i wytworzenia ogromnych przepaści cywilizacyjnych. Taki stan rzeczy stał się doskonałą okazją do wybuchu i rozprzestrzenienia się rewolucji islamskiej, zapoczątkowanej w Iranie. Takie właśnie ekstremalne sytuacje są doskonałą pożywką do kształtowania się postaw fundamentalistycznych.

Rewolucja miała uwolnić od obcej dominacji oraz oczyścić kulturę muzułmańską ze wszystkich obcych naleciałości i przewrócić jej pierwotny kształt oraz czystość. Wszelkie obce elementy, czy przejawy kultury musiały zatem być zwalczane i eliminowane. Dlatego też wykreowany został wizerunek muzułmanina wojującego, który musiał całkowicie podporządkować się zasadom religijnym. Taki muzułmański wojownik musi chronić islamu, jak również przeciwstawiać się elementom obcych kultur, co wymaga nieprzejednanej postawy wobec tego, co obce. Wszystko to – chęć do samodzielnego kształtowania własnego bytu z jednej strony, a obawa przed utratą wpływów z drugiej – doprowadziło do obopólnej niechęci. Takie uwarunkowanie sprzyjają kształtowaniu się wzajemnie wrogich postaw, co powoduje rozprzestrzenianie i wzmacnianie fundamentalizmu. Należy przy tym pamiętać, iż system polityczno – religijny współczesnych państw islamskich budowany był jako opozycja wobec Europy, kojarzonej przez muzułmanów jako ciemiężyciel i sprawca wszelkiego zła. Nic dziwnego więc, iż współczesny muzułmanin określany jest wrogiem cywilizowanego świata zachodniego, a przez to identyfikowany jest z terroryzmem. Bunt i sprzeciw wobec świata zachodniego miały spowodować poprawę sytuacji w krajach muzułmańskich oraz rozwiązać wszelkie problemy je nękające. Lekarstwem na te problemy miały być rządy oparte na zasadzie szri’atu.

Ta muzułmańska ekspansja postrzegana jest w świecie zachodnim jako zagrożenie dla porządku w nim panującego. Europa, jak również Stany Zjednoczone obawiają się rządów muzułmańskich również z innych powodów, a mianowicie gospodarczych. Trzeba bowiem pamiętać, iż Bliski Wschód to tereny bogate w złoża ropy.

Jednakże w ostatnim czasie można zaobserwować duże zmiany zachodzące w państwach islamskich. Otóż ugrupowania kojarzone z walczącym fundamentalizmem, czy wręcz z aktami terroryzmu, przeobrażają się w partie polityczne zasiadające w parlamentach, zajmują się organizowaniem pomocy, np. medycznej, dla ludności. Wyłania się zatem niejednolity obraz fundamentalizmu islamskiego. Z jednej strony mamy bowiem grupy wojujące, z drugiej zaś organizacje pracujące „u podstaw”. Dzieje się tak dlatego, że w państwach muzułmańskich trudno jest odnaleźć granicę między polityką i religią, a oba systemy i ich struktury nawzajem się przenikają: „Zdaniem licznych krytyków islamu, zarówno muzułmańskich, jak i niemuzułmańskich, islam jako religia powinien być odróżniany od islamu rozumianego jako ideologia polityczna. Nazwanie tego ostatniego ‘fundamentalizmem’ jest więc nie tylko zwodnicze – sugerując, że obrona muzułmańskich ‘fundamentów’ wymaga działania politycznego, czynimy dobrowolne ustępstwo na rzecz zwolenników politycznego islamu.”^{5 [5]}

Zjawisko Fundamentalizmu żydowskiego

Zjawisko fundamentalizmu pojawia się również w innych religiach, nie omija zatem i judaizmu. Podobnie jak w islamie skierowany jest on przeciw współczesnej kulturze europejskiej i opiera się na prawie naturalnym, pochodzącym od Jahwe. Fundamentalizm żydowski ma zatem również podłoże religijne.

Fundamentalizm żydowski legitymizowany jest także przez konieczność obrony prawdziwej wiary. Zjawisko to jest wzmagane przez poczucie szczególnej misji, jaką ma pełnić naród żydowski. Jest on bowiem narodem wybranym przez samego Boga. Narodem, który ma nieść moralne posłannictwo dla całego świata. Ponieważ posłannictwo to jest dane od Jahwe, to regułom judaizmu powinni się wszyscy podporządkować. Dlatego żydowscy fundamentaliści próbują narzucić swoje przekonania i zasady innym. Jednym z ich głównych przeciwników jest nawet samo państwo izraelskie, które nie dostatecznie wywiązuje się ze swoich religijnych powinności, a w wielu wręcz przypadkach postrzegane jest jako pozostające w mocy szatana. Jako główne zagrożenie ze strony fundamentalistów żydowskich postrzeganie jest wykorzystywanie przez nich do swoich działań środków politycznych. Ponieważ posiadają oni swą reprezentację w parlamencie, mogą w znaczny sposób wpływać na życie polityczne i społeczne całego państwa.

Źródeł fundamentalizmu żydowskiego można doszukiwać się już w Biblii. W obliczu naturalnych zmian zachodzących w społeczeństwie pojawiali się liczni prorocy, których celem było nawracanie błądzących oraz napominanie do zachowywania zasad i nie dokonywania ich reinterpretacji. Tylko bowiem rygorystyczne przestrzeganie i wypełnianie zakazów i nakazów Boga uchronić może od nieszczęścia i popadnięciem w stan niełaski. Taką rolę w dzisiejszym świecie spełniają współcześni fundamentaliści żydowscy. Jednakże w odróżnieniu od fundamentalistów islamskich nie mówi się o nich w kontekście terroryzmu. Ich fundamentalizm nie jest tak wojowniczy jak wśród muzułmanów. Można określić ich raczej mianem „kontestatorów rzeczywistości” współczesnego świata. I ten właśnie bierny opór wobec realiów próbują narzucić reszcie społeczeństwa. Swoje przekonania forsują nie tylko w parlamencie, lecz również w codziennych sytuacjach, np. poprzez ostentacyjne przestrzeganie szabatu i bojkotowanie tych, którzy tego nie czynią. Zresztą początku współczesnego konfliktu między Żydami ortodoksyjnymi i „świeckimi” można by się doszukiwać w okresie kształtowania się państwowości Izraela, kiedy to ścierały się opcje państwa opartego na prawie żydowskim i państwa wzorowanego na modelu zachodnim.

Przedstawicielami tendencji zachowawczych wśród Żydów są chasydzi: „Przeciwko Izraelowi nieprzejednani chasydzi stosują przede wszystkim bierny opór, polegający zwłaszcza na ostentacyjnym nieuznawaniu państwowych instytucji. Starają się nie używać izraelskich pieniędzy, nigdy nie latają izraelskimi liniami El Al, a wydawane przez ‘syjonistyczną’ pocztę znaczki naklejają na kopertach do góry nogami. Niektórzy nie modlą się nawet pod Ścianą Płaczu, gdyż ‘zawłaszczyli ją syjoniści’, a w pobliżu łopoczą biało-niebieskie izraelskie flagi. Wszyscy odrzucają świecki system szkolnictwa i politykę, uznając, że pobożny Żyd winien zajmować się jedynie studiowaniem Biblii, Talmudu i komentarzy.”^{6 [6]} Chasydzi izolują się od reszty społeczności żydowskiej, zarzucając jej odstępstwo od prawdziwej wiary, pozostawanie w grzechu oraz bałwochwalstwo.

Największe obawy wśród mieszkańców Izraela budzą ambicje polityczne fundamentalistów żydowskich, bowiem przeforsowanie ich reguł mogłoby sparaliżować życie i rozwój społeczeństwa oraz państwa.

Zadziwiający jest jednakże fakt, iż ścieranie się dwóch odmiennych stylów życia – fundamentalistycznego i wzorowanego na kulturze Zachodu – nie wywołuje poważniejszych konfliktów i napięć społecznych. Innym problemem jest natomiast zderzenie z fundamentalizmem islamskim, które powoduje konflikty zbrojne. Jednakże w tym obszarze można chyba raczej mówić o fundamentalizmie politycznym jedynie usprawiedliwianym poprzez religię. Głównym zarzewiem konfliktu jest bowiem problem kontroli nad pewnymi obszarami, choć rzeczywiście dla ortodoksyjnych wyznawców judaizmu sporny teren ma strategiczne znaczenie, choćby ze względu na znajdujące się tam groby patriarchów. Szczególnym zaś miejscem jest Jerozolima, która jest świętym miastem zarówno dla Żydów, jak również dla muzułmanów. W tym przypadku należy również pamiętać o szczególnym stosunku chrześcijan do tego miejsca.

Fundamentalizm Żydowski

W przypadku fundamentalizmu żydowskiego można pokusić się o stwierdzenie, iż nie zrodził się on jako sposób na odnalezienie własnej tożsamości, jak w islamie, lecz jako sposób na jej podtrzymanie oraz przetrwanie narodu. Należy bowiem pamiętać o ogromnym rozproszeniu Żydów i ich masowej zagładzie w czasach nazizmu.

Zjawisko fundamentalizmu nie omija także chrześcijaństwa. Podobnie jak w dwóch poprzednich przypadkach, tak i w chrześcijaństwie fundamentalizm rozwija się jako sprzeciw wobec wszelkich prób reinterpretowania zasad oraz wyraz chęci podtrzymania tożsamości religijnej. Jednakże ma on chyba bardziej „wewnętrzny charakter”. Z powodu wewnętrznej niespójności chrześcijaństwa oraz dużej ilości odłamów i nurtów fundametnalistycznycznych można mówić nawet o rywalizacji między nimi. Spowodowane jest to najprawdopodobniej ‘kulturą indywidualizacji’ panującą w kręgu cywilizacji europejskiej. Każda z tych formacji chce bowiem jawić się jako ta jedyna prawdziwa spadkobierczyni pierwotnej wiary chrześcijańskiej. Oznacza to zatem, iż pozostałe są kościołami fałszywymi. Ta walka o rząd dusz prowadzi do kształtowania się postaw nacechowanym coraz silniejszym fundamentalizmem, a w rezultacie do częstych wypaczeń chrześcijaństwa. Tak więc zbyt wybujały i silny fundamentalizm może stanowić spore zagrożenie dla chrześcijaństwa, gdyż ‘rozsadza je od środka’.

Fundema

Mariaż chrześcijaństwa z Cesarstwem spowodował, iż jego wpływy znacznie się powiększyły. Aby ich nie utracić Kościół musiał się asymilować z otaczającym go światem. Przenikanie do niego obcych elementów oraz zeświecczenie hierarchii powodowały już od samego początku pojawianie się licznych ruchów domagających się powrotu do chrześcijańskich korzeni, np. donatyzm, pelagianizm, itp. Kościół starał się je tłumić, aby zachować swoją monopolistyczną pozycję. Jednakże nadużycia Kościoła doprowadziły początkowo do Wielkiej Schizmy, w wyniku której powstał kościół ortodoksyjny, a następnie do Reformacji, w wyniku której powstały silne ruchy protestanckie. Prezentowały się one jako obrońcy prawdziwego chrześcijaństwa i wręcz prześcigały w zajmowaniu coraz to bardziej nieprzejednanych postaw. Można już zatem w tym przypadku mówić o fundamentalizmie.

Zrodzenie tych nurtów fundamentalistycznych w obrębie chrześcijaństwa dokonało się w podobnych okolicznościach, jak w islamie i judaizmie. Trzeba bowiem pamiętać o ogromnych zmianach społecznych i kulturowych, które zachodziły w Europie w dobie Renesansu. Podobnie dzieje się obecnie. Dynamika przemian zachodzących we współczesnym świecie zachodnim jest ogromna, co sprzyja powstawaniu licznych nurtów o charakterze fundamentalistycznym. Pojawia się więc wiele odłamów chrześcijaństwa, w tym sekt, głoszących powrót do pierwotnej wiary. Wykorzystują one do swych działań autorytet Biblii, jednakże często zbyt dosłownie traktują jej tekst, odrzucając na przykład teorię ewolucji. Ludzie z nimi związani przekonani są – podobnie jak muzułmanie – o konieczności szerzenia i narzucania swoich przekonań innym ludziom, nawet wbrew ich woli. Chrześcijańscy fundamentaliści negują jakiekolwiek zmiany, mające na celu dopasowanie się chrześcijaństwa do rzeczywistości. Odrzucają zatem uniwersalny charakter chrześcijaństwa, który pozwolił mu na przetrwanie i rozwój. Swoją postawę uzasadniają objawionym charakterem wiary chrześcijańskiej, a ponieważ objawienie pochodzi od Boga, to jest ono nienaruszalne i człowiek nie ma prawa dopasowywać go do rzeczywistości. Przedstawiciele chrześcijańskich nurtów fundamentalistycznych mają poczucie szczególnej misji. Ich celem jest bowiem doprowadzenie do zwycięstwa i panowania ‘prawdziwego chrześcijaństwa’.

Pochodzenie fundamentalizmu

Wszystkie opisane fundamentalizmy mają podobne pochodzenie. Nie ma w tym nic dziwnego, bowiem wszystkie trzy religie mają wspólne korzenie i oparte są na objawieniu, oznacza to zatem, iż religie te legitymizowane są boskim autorytetem. Można zatem na ich podstawie pokusić się o wyłowienie pewnych wspólnych cech, charakteryzujących fundamentalizm religijny. Pierwszą i chyba najważniejszą jest użycie religii do realizacji własnych celów. Wykorzystuje się przy tym skojarzenia z tradycyjnymi wartościami. Odwołanie się do ‘pierwotnej’ tradycji ma zapewnić poczucie bezpieczeństwa, co jest ważnym elementem wobec szybko zmieniającej się rzeczywistości. Dlatego też największy rozkwit nurtów fundamentalistycznych można zawsze zaobserwować w okresie dużych i gwałtownych zmian zachodzących w społeczeństwie, kiedy to wzrasta uczucie bezradności, zagubienia i niepewności. Szybko zmieniające się realia powodują utratę punktu odniesienia do rzeczywistości. W takich okolicznościach odwołanie się do tradycji i doskonale znanych symboli sprawia, iż ziarno fundamentalizmu pada na podatny grunt. Dochodzi do tego mocne przeświadczenie o konieczności narzucania własnego systemu innym, nawet wbrew ich woli. Spowodowane jest to przekonaniem, iż człowiek z natury jest niedoskonały, grzeszny i często błądzi. Należy więc błądzących zawrócić z niewłaściwej drogi dla ich własnego dobra, używając przy tym wszelkich możliwych metod. Trzeba również chronić swoich zwolenników przed wszelkimi zgubnymi wpływami innych poglądów, które są z założenia fałszywe. Konieczne jest zatem zwalczanie elementów innych nurtów religijnych. W przeciwnym wypadku może bowiem dojść do zniekształcenia pierwotnej wiary. Kolejna ważna cecha fundamentalizmu religijnego to uznawanie wyższości prawa naturalnego nad stanowionym. Prawo naturalne zostało przecież nadane przez samego boga – istotę najwyższą, zatem nic nie może być stawiane ponad nim. Ruchy fundamentalistyczne oferują bardzo czytelny i jednoznaczny system wartości, co może czynić go atrakcyjnym.

Fundamentalizm religijny postrzegany jest w cywilizacji zachodniej jako jej zagrożenie, ponieważ uderza w podstawy demokratycznego ładu. Muzułmanie jednak forsują idee fundamentalistyczne jako alternatywę Zachodu i sposób na zbudowanie wspólnej tożsamości wszystkich wyznawców islamu. Dlatego trudno jest jednoznacznie ocenić fundamentalizm religijny, ponieważ posiada on dwa oblicza. Z jednej strony bowiem niesie ze sobą liczne zagrożenia dla współczesnego porządku; z drugiej zaś przechowuje tradycje umożliwiające zachowanie tożsamości w obliczu zmieniającej się rzeczywistości.